تعلیق ثبت جهانی مرکز تاریخی همدان

الاهه نجفی

چه اتفاقی افتاده است:

اجلاس جهانی یونسکو در اوت/ مرداد سال جاری در دهلی‌نو برگزار می‌شود. از سه سال قبل مسئولان میراث فرهنگی، با سر و صدای زیاد در رسانه‌ها اعلام کرده بودند که مفهوم تازه‌ای به نام «منظر تاریخی» را ابداع کرده‌اند و می‌توانند هم محوطه باستانی هگمتانه و هم مرکز تاریخی همدان را در یک پرونده برای ثبت جهانی در اختیار ایکوموس قرار دهند.
وعده این بود که با ثبت جهانی «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» اقتصاد محلی شکوفا می‌شود. اما بعد از رفت و آمدهای مسئولان میراث فرهنگی به پاریس و بازرسان ایکوموس به ایران، مشخص شد که سایت هگمتانه و بافت شهری یک خط منسجم و یک سناریو ‌پیوسته را دنبال نمی‌کنند. علتش هم مشخص است: مرکز تاریخی همدان در دوره‌های مختلف تحت تأثیر انواع تعرض‌ها قرار گرفته و برای مثال با بافت تاریخی یزد که در طول تاریخ از تهاجم‌ها مصون مانده تفاوت دارد.
هگمتانه اما یک محوطه باستانی مشخص با تاریخ مشخص است و این دو را نمی‌توان به هم آمیخت و در یک پرونده ارائه داد. نتیجه این شد که یونسکو در اجلاس دهلی نو فقط ثبت جهانی هگمتانه را بررسی می‌کند.
هدف یونسکو بازتولید احساسات ناسیونالیستی نیست، بلکه هدف یونسکو این است که هویت فرهنگی مناطق تاریخی در جهان حفظ شود. ایجاد جاذبه‌های اقتصادی از طریق رونق گردشگری یک امر جانبی‌ست که به عوامل دیگری هم از جمله سیاست کلی دولت‌ها درباره گردشگری بستگی دارد.
تخلیه مناطق تاریخی از ساکنان آن‌ها هم جز تنش‌آفرینی‌های اجتماعی و تبدیل محوطه‌های تاریخی به مکان‌های متروک و شبه‌موزه‌های سوت و کور حاصلی ندارد.
اما به هر حال تنها فایده ماجراجویی‌های غیرکارشناسی مسئولان میراث فرهنگی، غیر از تبلیغات رسانه‌ای برای دستاوردسازی، چند سفر به پاریس بود که آن هم احتمالا برای آن‌ها خالی از لطف نبوده است.
استان همدان بیش از یک هزار و ۸۰۰ اثر تاریخی و گردشگری دارد که بیش از هزار مورد آن‌ها ثبت ملی شده‌اند.

دولت سیزدهم با هدف دستاوردسازی به مدت یک سال در بوق و کرنای رسانه‌‌های داخلی دمیده بود که در نشست یونسکو در اوت/ مرداد سال جاری در دهلی نو «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» به ثبت جهانی می‌رسد. اما اکنون در آستانه برگزاری نشست یونسکو معلوم شده که پرونده از نظر کارشناسی ایراد دارد.

«هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» حدود ۱۰۰ هکتار در نظر گرفته شده بود که شامل تپه هگمتانه، بازار، بافت و ۱۴۰ اثر تاریخی است. مقام‌های میراث فرهنگی توضیح روشنی درباره دلایل سازمان یونسکو در مخالفت با پرونده ثبت جهانی «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» ارائه نداده‌اند.

از سه سال قبل روشن بود که مسئولان میراث فرهنگی در نظر دارند بافت تاریخی را که توسط شهرداری بارها تحریف و تخریب شده، جزو محدوده هگمتانه بیاورند و هر دو را در قالب یک پرونده به تصویب یونسکو برسانند. برای این منظور آن‌ها مفهوم تازه‌ای به نام «منظر تاریخی» را ابداع کردند. محمدحسن طالبیان، معاون وقت سازمان میراث فرهنگی گفته بود:

اگر مسئولان استان همدان همراهی کنند، می‌توانیم ثبت جهانی هگمتانه را در ابعاد وسیع‌تری انجام دهیم، یعنی می‌توانیم برنامه‌ریزی‌ها برای ثبت جهانی محوطه‌ هگمتانه را به ثبت جهانی منظر فرهنگی همدان بسط دهیم.

منظور از مفهوم «منظر تاریخی» ترکیب سایت باستانی تپه هگمتانه، بافت تاریخی شهر و بازار قدیمی همدان است. حالا معلوم شده که ایکوموس پرونده را به این شکل رد کرده با این استدلال که سایت هگمتانه و بافت شهری یک خط منسجم و یک سناریو ‌پیوسته را دنبال نمی‌کنند. برای درک این معنا باید به تاریخ همدان، از کهن‌ترین شهرهای ایران توجه داشت.

Ad placeholder

بافت تاریخی ناهمگون همدان

هگمتانه نخستین شهر مادی بود. پس از مادها نیز به پایتخت تابستانی هخامنشیان و به ضرابخانه آن‌ها تبدیل شد. در دوره‌های بعدی سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان و دودمان‌های اسلامی از جمله آل بویه در این شهر حکومت می‌کردند.

از ویژگی‌های شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده است، که در بین آثار باستانی به دست آمده کم‌سابقه است. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آب‌رسانی در شهر حکومتی مادها، پارس‌ها و پارت‌ها است. در فواصل بین کانال‌های آب‌رسانی، معابری به عرض سه متر و نیم وجود داشته که کف آن با آجرهای مربع شکل و منظمی، مفروش بوده است. در فواصل ۳۵ متری بین معابر، دو سری واحدهای ساختمانی هم قرار دارند، که هر کدام شامل یک حیاط مرکزی است، با اتاق‌ها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن. این ساختمان‌ها با آجر و خشت ساخته شده‌اند.

بافت تاریخی همدان اما تحت تأثیر دوره‌های مختلف تاریخی و حکومت‌های متعدد در منطقه از آل بویه تا مغولان و سلجوقیان و ایلخانان و صفویه و زندیه و قاجار قرار دارد و بنابراین برخلاف شهر تاریخی یزد که به دلیل موقعیت راهبردی آن از تعرض مغولان و سایر حاکمان در امان ماند، یک بافت همگون نیست.

علاوه بر این بافت تاریخی همدان بر خلاف بافت تاریخی یزد، در دوران حاکمیت جمهوری اسلامی به سبب سوءمدیریت شهری و بی‌کفایتی میراث فرهنگی بارها تخریب شده است، چنانکه عملاً جز تک‌بناهایی بر جای باقی نمانده. این بافت ویران و آشفته را طبعاً نمی‌توان به محوطه هگمتانه ضمیمه کرد.

تنش‌های اجتماعی و توسعه

مسئولان میراث فرهنگی امید داشتند که با ثبت جهانی هگمتانه و بافت تاریخی همدان در قالب یک پرونده، باقی‌مانده بافت تاریخی، بازار سنتی، مسجد جامع و پیاده‌روهای شهر همدان را از تعرض لودرهای شهرداری در مدیریت «جزیره‌ای» و به یک معنا هر کی به هر کی شهر حفظ کنند.

حسن سجادزاده، عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا دی گذشته هشدار داده بود که مدیریت در بافت تاریخی همدان «جزیره‌ای» است و هر دستگاه به میل خود عمل می‌کند. سجادزاده در گفت‌وگو با مهر گفته بود:

در حال حاضر مهم‌ترین چالش بافت تاریخی همدان این است که چشم‌اندازی در زمینه توسعه آن وجود ندارد، علاوه بر این اولویت‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و گردشگری در بافت وجود دارد و لزوم تهیه چشم‌انداز توسعه در بافت تاریخی همدان ضروری است.

او یادآوری کرده بود که مدیریت شهری می‌بایست بدون «تنش اجتماعی» مانع از کوچ ساکنان اصلی در بافت تاریخی همدان شوند. زیرا اگر جز این باشد، بافت تاریخی توسعه هم پیدا نمی‌کند.

صاحب محمدیان‌منصور، یک عضو دیگر هیأت علمی دانشگاه ابوعلی سینا نیز بر همین معنا تأکید کرده و گفته بود:

سال‌های گذشته تصمیم گرفته شد ساکنان تپه هگمتانه از این محل به منطقه دیگری از شهر منتقل شوند و امروز به این نتیجه رسیدیم که کار اشتباهی بوده است. روزی تصمیم گرفته شد کسبه راسته حسین‌خانی به بیرون از شهر بروند در حالی‌که کسبه مخالف‌اند حال اگر آنها از این راسته بروند حسین‌خانی متروکه می‌شود، همچنین کسبه راسته آهن‌فروشان با چالش‌های مشابهی مواجه‌اند.

پیشنهاد انتقال ساکنان بافت‌های تاریخی به این معناست که بخش‌هایی از یک شهر باستانی مانند همدان عملاً به یک شبه‌موزه تبدیل شود. در حالی‌که هدف یونسکو از ثبت جهانی محوطه‌های تاریخی این نیست. مهم‌ترین هدف یونسکو حفظ این محوطه‌ها به عنوان هویت تاریخی شهرهاست. نه تفاخر به مرده‌ریگ اجدادی و بازتولید غرور کاذب ملی و نه آواره کردن مردم و متروکه کردن بافت‌های تاریخی.

Ad placeholder

وعده شکوفایی اقتصاد محلی

خبرگزاری دولت در دی سال گذشته این وعده را داده بود که با ثبت جهانی پرونده «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» به عنوان اثر بیست و هفتم ایران در یونسکو اقتصاد گردشگری در همدان متحول می‌شود و کسب و کارها رونق می‌گیرد و زمینه‌های «توسعه پایدار و همه‌جانبه» در همدان را فراهم می‌آید. محسن معصوم علیزاده، مدیرکل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی استان همدان به خبرگزاری جمهوری اسلامی گفته بود:

ثبت جهانی هگمتانه نقطه آغاز تحول اقتصادی برای جامعه محلی همدان است و با همراهی و حمایت مدیر ارشد استانی، شهرداری، حضور دستگاه‌های اجرایی و همکاری مردم موانع در این منطقه از شهر پیش از رسیدن ارزیابان به همدان رفع شد.

اکنون معلوم شده که این اظهارات تا چه حد اغراق‌آمیز بوده است. به همین ترتیب وعده شکوفایی اقتصادی در پرتو ثبت جهانی یک اثر هم یک وعده توخالی‌ست.

به گفته محسن جانجان، سخنگوی اداره‌کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع‌دستی همدان هرچند که محدوده تاریخی همدان از پرونده یونسکو حذف شده، اما محدوده تاریخی هگمتانه همچنان در دستور کار یونسکو برای ثبت جهانی قرار دارد.

پرونده «ثبت جهانی هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» با نام پیشین «منظر فرهنگی و تاریخی از هگمتانه تا همدان» پاییز ۱۴۰۲ برای ثبت در فهرست میراث جهانی به سازمان یونسکو ارسال شد و اجلاس یونسکو در اوت/ مرداد سال جاری درباره آن تصمیم‌گیری می‌شود.

استان همدان بیش از یک هزار و ۸۰۰ اثر تاریخی و گردشگری دارد که بیش از هزار مورد آن‌ها ثبت ملی شده‌اند.