مصطفی رضیئی
در سومین هفته فوریه (اواخر بهمن و اوایل اسفند) و درست در میانه زمستان در کانادا، رسانه‌های این کشور می‌گویند دست‌کم ۱۰۰ آتش‌سوزی در منابع طبیعی دومین کشور بزرگ کره خاکی، می‌سوزد.
یک سال پیش، در مارس و حوالی فروردین، نخستین جنگل‌سوزی‌های شمال قاره آمریکا شروع شدند. ۲۰۲۳ میلادی، تلخ‌ترین و ویرانگرترین تاریخ جنگل‌سوزی‌های معاصر در کانادا است. رکورد این سال محدود به کانادا نبود. آتش‌های ۲۰۲۳ فراتر از وسعت و شدت آتش‌های ۲۰۲۰ میلادی آمریکا شد. آن سال برای آمریکا بدترین سال تاریخی جنگل‌سوزی‌هایشان بود.
تا جنگل‌های شمال قاره آمریکا را به چشم نبینی، تصویر جنگل‌سوزی معنا نمی‌دهد، اینکه بیرون شهرهای بزرگ درختان تا امتداد افق مناطق گسترده‌ای را پر کرده اما به‌دلایل مختلف، تا افق دید می‌تواند بسوزد. وسعتی که هر سال می‌سوزد، تکان‌دهنده است.
نقشه از مرکز بین‌‌سازمانی جنگل‌سوزی کانادا که زنده آتش‌های عمده این کشور را به مخاطب نشان می‌دهد. این تصویر در زمان نوشتن این گزارش از جنگل‌سوزی‌های زامبی فعال در غرب کانادا گرفته شده است.
آمارهای دولت فدرال کانادا می‌گوید تا پنج سپتامبر ۲۰۲۳ میلادی، ۶۱۳۲ آتش‌سوزی برابر ۱۶,۵ میلیون هکتار منابع طبیعی و جنگل سوختند. تخمین‌های پژوهشگران می‌گوید در گذر سال ۲۰۲۳ میلادی، چیزی حدود ۹ درصد جنگل‌ها و منابع طبیعی کانادا سوخت.
جنگل‌سوزی به خبرها که می‌آید، عمری کوتاه دارد: از زمانی که خیلی اوج بگیرد، اگر به مناطق مسکونی نزدیک باشد، اگر جان آدمی را به خطر انداخته باشد، با اما و اگرهای دیگر، درنهایت شاید چند هفته یک آتش را در خبرها نگه دارد. یادآور بشویم که در آمریکای شمالی، برای آتش‌سوزی‌های غول‌پیکر نام هم انتخاب می‌کنند. آنچه فراموش می‌شود، این است که یک جنگل‌سوزی حتی پس از خاموشی ظاهری‌اش، همچنان می‌تواند بسوزد.
تا بدانجا که آدمی شاید خیال کند منظره‌ای زمستانی را از یک جنگل سوخته تماشا می‌کند اما ناگهان از گوشه‌ای دود بلند می‌شود. به این آتش‌ها، جنگل‌سوزی زامبی (zombie fires) یا آتش‌های زمستانی (overwintering fires) می‌گویند.
Ad placeholder
جنگل‌سوزی چگونه زامبی می‌شود؟
میانگین زمانی که یک آتش تا ابتدای تابستان ۲۰۲۳ در کانادا می‌سوخت، ۳۹ روز است. در خیال آدمی، آتش بر سطح زمین پیش می‌رود و هرچه بتواند می‌سوزاند: ابتدا بوته‌ها، سپس درختان، بعد خانه و کارخانه و آسفالت جاده و… در نتیجه‌اش ریزگردهای دود این جنگل‌سوزی‌ها، یکی از مخرب‌ترین آلودگی‌های هوا می‌شود.
ولی جنگل فقط بر سطح زمین گسترده نیست، به زیر زمین هم امتداد پیدا می‌کند. خواه توسط شبکه ریشه‌ها و قارچ‌ها، یا در گذر تاریخ زیست‌بوم‌های گوناگونی شکل گرفته‌اند که برخی از آنها در زیر زمین هستند.
باید توجه کرد کانادا لبریز از پرمافراست (خاک منجمد) محدوده قطب شمال و نزدیکی آن است. پرمافراست با گرم‌تر شدن تدریجی زمین، گسترده ذوب می‌شود. خواه آنچه درون پرمافراست حبس شده، مانند هزاران سال جانور و گیاه، مانند زباله هضم می‌شود و گاز متان به اتمسفر زمین می‌فرستد، یا بدل به سوختی مناسب می‌شود.
در نتیجه وجود سوخت مناسب، وقتی هوای شمال قاره آمریکا سردتر می‌شود، بعضی آتش‌ها دفن می‌شوند. حرارت الزاما دیگر شعله نیست، اما همچنان خاموش و آهسته می‌سوزد. بعضا دودش رها می‌شود. چون پراکنده است و آهسته می‌سوزد، می‌تواند دود و ریزگرد را در زیر زمین هم حبس کند تا انباری از دود ناگهان رها شود.
دودی که رها می‌شود، مانند یک زامبی است که از دل زمین یخ‌بسته زمستانی خود را بیرون می‌کشد. مبارز با این آتش‌ها سخت است، چون فرد آتش‌نشان نمی‌داند بر چه قدم می‌گذارد: آیا زمینی معمولی است یا در حال سوختن؟ ممکن است فرد ناگهان درون چاله‌اش از دود و آتش ناپدید شود.
در کانادا، اگر محقق نباشی یا مانند مردمان استان کبک، هفته‌ها شاهد دود ناشی از آتش‌سوزی‌های زامبی نباشی، احتمالا آتش‌سوزی‌های زامبی برایت پدیده‌ای غریب است. عمده مناطقی که برای این گونه جنگل‌سوزی مناسب است، در شمال کانادا قرار دارند، آن هم در منطقه‌هایی که یا در کل کسی در آنها زندگی نمی‌کند، یا جمعیت خیلی کمی دارند. دوری آنها از بقیه مردمان کانادا، اهمیت این آتش‌ها را کوچک جلوه می‌دهد، هرچند واقعیت در تضاد آن است.
Ad placeholder
چرا جنگل‌های کانادا گسترده می‌سوزند؟
برای شکل‌گیری آتش، بایستی ترکیب سوخت، اکسیژن و حرارت با هم همگام شوند تا شعله‌ای شکل بگیرد. منابع طبیعی کانادا مقدم بر همه، از تغییر شیوه بارندگی رنج می‌برد. در کنار آن، تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش زمین که خود از فعالیت‌های صنعتی و سبک زندگی آدمی شکل گرفته، فضای مناسبی برای بیماری گیاهان را فراهم کرده است.
در گذشته که تعادل دمایی وجود داشت، در زمستان‌های سرد کانادا حشرات توسط طبیعت مدیریت می‌شدند. با شکست این تعادل و افزایش گسترده روزهای گرم‌تر هر سال، حشره‌هایی که تنه درختان را می‌خورند و نابود می‌کنند گسترده در شمال قاره آمریکا پخش شدند و نتیجه مرگ تدریجی میلیون‌ها درخت بود. درختانی که خشک می‌شوند و بدل به سوختی مستعد می‌شوند.
بعد کافی است جرقه‌ای از انتقال برق باشد یا یک شیشه آبجو که در جنگل رها شده باشد و در واکنش به نور خورشید مانند ذره‌بین عمل کند و بانی آتش شود. یا آنکه رعد و برق بیاید. انسان‌ها و طبیعت در شکل رعد و برق، در کنار گسترش گرمایش زمین، در کنار امتداد پدیده ال نینو، توانسته به فضایی مساعد شکل بدهد که در آن کانادا در گذر ۲۰۲۳ میلادی، پیش از آنکه تابستان شروع شود، بیشتر از تمامی سال‌های گذشته تاریخ این کشور، شاهد سوختن جنگل‌ها و منابع طبیعی‌اش بود.
