آلودگی هوا، بلای جان میلیون‌ها ایرانی

کنعان مختار

مسئله بحران آلودگی هوا در ایران از دیرباز مدام طرح شده اما تاکنون نه تنها وضعیت بهبود نیافته بلکه شهرهای بزرگ و کوچک کشور را نیز درگیر کرده است.
مرگ و میر ناشی از آلودگی‌ها سالانه جان میلیون‌ها ایرانی را تهدید می‌کند و خسارات ناشی از آن میلیاردها دلار برآورد شده است. با وجود تصویب قانون هوای پاک در سال ۱۳۹۶ اما اراده‌ای برای حل این معضل در ایران دیده نمی‌شود.

اخیراً رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت اعلام کرده با بررسی ۳۳ شهر ایران در سال ۱۴۰۱ براساس مدل محاسباتی سازمان جهانی بهداشت، «مشخص شده ۱۳,۹ درصد از مرگ‌های طبیعی در ایران متعلق به آلودگی هوا» است.

عباس شاهسونی همچنین به مناسبت هفتهٴ هوای پاک در ایران اظهار داشت: «میانگین غلظت ذرات معلق در کشور ما ۳۸ میکروگرم است که ۷,۶ برابر بالاتر از رهنمود سازمان جهانی بهداشت و بیش از سه برابر استاندارد ملی کشورمان است.»

به گفتهٴ شاهسونی بالاترین شاخص کیفیت هوا در جهان به‌طور میانگین عدد ۱۶۹ است اما « میانگین شاخص کیفیت هوا در کشور ایران عدد ۹۴ است».

دو سال پیش مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه‌ای غیرالزام‌آور را تصویب کرد که در آن دسترسی به محیط زیست سالم از جمله هوای پاک یکی از موارد حقوق بشر عنوان شد، اما ایران جزو معدود کشورهای است که این قطعنامه را امضا نکرده است. این سازمان سال گذشته درمورد آلودگی هوای ایران هشدار داده بود.

بیماری و مرگ‌های ناشی از آلودگی هوا

دی‌ماه سال جاری جعفر جندقی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت با «بسیار نامناسب» خواندن وضعیت هوای ایران گفت:

بررسی شهرهای آلوده نشان داده که از سال ۱۴۰۰ تا سال ۱۴۰۱ تعداد مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا بیش از ۳۰ درصد افزایش داشته است.

پیشتر نیز، داریوش گل‌علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت از محیط زیست ایران به وب‌سایت «خبرآنلاین» گفته است که در بررسی وزارت بهداشت مشخص شده که سال گذشته «در ۳۳ شهر، بیش از ۲۶ هزار مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا» ثبت شده است. در همین رابطه، رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران نیز اعلام کرده در سال ۱۴۰۰ تعداد مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا تنها در تهران ۶ هزار و ۳۹۸ نفر بوده است.

اما آلودگی هوای ایران تنها به تهران محدود نمانده است. به گفتهٴ محمدرضا مسجدی، دبیرکل اتحادیه جهانی مبارزه با بیماری‌های ریوی، ۲۷ شهر ایران آلودگی بیش از حد مجاز، و در مواردی ۳ برابر بیشتر از حد مجاز دارند. وی در سی و سومین کنگره سالیانه جامعه پزشکان متخصص داخلی، شهرهای آلودهٴ ایران را تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، سنندج، خرم‌آباد، اراک، کرج، کرمانشاه، آبادان، شهرکرد، یزد، ارومیه، کرمان، قزوین، بیرجند، قم، زابل، بجنورد، زنجان، بوشهر، اردبیل، زاهدان و دزفول عنوان کرد که شهروندان برخی از این شهرها درکنار آلودگی هوا، با پدیدهٴ ریزگردها نیز مواجه هستند.

در همین رابطه، بنا به اعلام مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تهران در سال ۱۴۰۰، سالانه ۴۰ هزار نفر در ایران در اثر مشکلات مربوط به آلودگی هوا مانند عفونت‌های تنفسی، سرطان ریه و حملات قلبی جانشان را از دست می‌دهند. دکتر محمدصادق حسنوند، رئیس این مرکز، پایان آذرماه سال جاری این آمار را ۱۲ درصد بیشتر از سال ۱۴۰۰ اعلام کرد و در گفت‌وگو با «همشهری» گفت:

از ۴۵ تا ۵۰ هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا در کل کشور که سالانه رخ می‌دهد، ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ مورد مربوط به کودکان زیر ۵ سال است. متاسفانه از هر ۱۰ مرگ کودکان، یک مورد مربوط به آلودگی هوا است و البته بیشترین تعداد موارد مرگ منتسب به آلودگی هوا مربوط به گروه سنی بالای ۵۰ سال است، نه کودکان.

به گفته متخصصان، آلودگی هوا می‌تواند منجر به بروز یا تشدید عارضه‌ها و بیماری‌هایی مختلفی از جمله سکته‌های قلبی و مغزی، دیابت نوع۲، ناباروری، زایمان زودرس، تولد نوزادانی با وزن بسیار کم، بیماری‌های قلبی عروقی، ابتلا به انواع سرطان به خصوص سرطان ریه و بیماری‌های تنفسی شود. در این زمینه، آذرماه امسال، علیرضا زالی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در دومین کنگره بین‌المللی جراحی‌های کم تهاجمی زنان و اندومتریوز، با بیان اینکه «در کشور از هر ۱۰ زن، یک نفر به اندومتریوز مبتلاست» گفت:

میزان آلاینده‌های موجود در هوا با ابتلا به اندومتریوز در کشورهای صنعتی رابطه مستقیم دارد. دی اکسین‌ها ترکیبات موجود سمی موجود در آلاینده‌ها که حتی ممکن است از طریق مصرف چربی اشباع در مواد غذایی گوشتی نیز وارد چرخه غذایی افراد شود، در بروز بیماری تاثیر بسزایی دارد.

اندومتریوز یا «نابه‌جایی آستر رحم»، یک اختلال رحمی اغلب دردناک است که در طی آن بافتی مشابه بافت داخلی رحم شروع به رشد در خارج از رحم می‌کند. به‌همین‌دلیل، ممکن است تخمدان‌ها (اندومتریوز تخمدان)، لوله‌های فالوپ و بافت پوشاننده لگن را درگیر کند.

خسارت‌های مالی

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی خسارت مالی و جانی ناشی از آلودگی هوا ایران را بررسی کرده است. در این گزارش با استناد به گزارش بانک جهانی، آلودگی هوا سالانه ۲.۶ میلیارد دلار به شهروندان تهران خسارت وارد می‌کند. بر این اساس، سرانه خسارت وارده ناشی از آلودگی هوا برای هر شهروند تهرانی حدود ۳۰۰ دلار در سال محاسبه شده است. بنا به برآوردهای این گزارش، به ازای هر روز تعطیلی شهر تهران به دلیل آلودگی هوا، حدود ۱۰۰ میلیارد تومان خسارت مالی به این شهر تحمیل می‌شود. این گزارش بودجهٴ لازم برای مقابله با آلودگی هوا فقط در ۹ کلانشهر ایران را ۲۰۹ هزار میلیارد تومان تخمین زده است. این درحالی ست که تاکید کرده موضوع آلودگی هوا تقریباً تمام استان‌های ایران را درگیر کرده و آسیب‌های ناشی از آن روزبه‌روز وسعت می‌گیرند.

در همین رابطه، محمدرضا مسجدی در کنگره سالانه جامعه پزشکان متخصص داخلی با بیان اینکه «آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ در ایران است»، گفت: « بیش از نیمی از جمعیت کشور در معرض آلودگی هوا قرار دارند و خسارات آلودگی هوا در ایران سالانه به ۷ میلیارد دلار می‌رسد.» همچنین داریوش گل‌علیزاده، دی‌ماه سال گذشته در حاشیه بازدید و نشست با مدیران گروه صنعتی تراکتورسازی ایران، ضمن بیان اینکه در سال ۱۴۰۰، حدود ۲۱ هزار مرگ‌ و میر منتسب به آلودگی هوا در ۲۷ شهر گزارش شده، اظهار کرد: «برآورد شده این تعداد مرگ و میر خسارت ۱۱,۳ میلیارد دلار برای کشور به دنبال داشته است.»

باوجود خسارت قابل توجه آلودگی هوا اما بودجهٴ مورد نیاز برای پیشگیری از آن در دولت ابراهیم رئیسی و دولت‌های پیشین تامین نشده است. داریوش گل‌علیزاده در اواخر تیرماه سال جاری در این زمینه به خبرگزاری «ایلنا» گفت: «با وجود نیاز به ۱۰۷ هزار میلیارد تومان برای اجرای قانون هوای پاک، در بودجه امسال فقط ۸۴۰ میلیارد پیش‌بینی شده است»

رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست همچنین با اشاره به سوءمدیریت در قانون هوای پاک تاکید کرد: «نمی‌توان در همه موارد، اجرایی نشدن تکالیف تعیین‌شده برای دستگاه‌های گوناگون در قانون هوای پاک، مساله کمبود اعتبار یا تحریم‌ها را بهانه کرد.»

Ad placeholder

عوامل موثر بر آلودگی

استفاده از سوخت‌های با آلایندگی بالا از عوامل اصلی آلودگی هوا در ایران محسوب می‌شوند. به‌رغم اینکه کشور ایران بعد از روسیه دارای بزرگ‌ترین ذخایر گازی جهان با سهم ۱۷ درصدی از آن است، اما در سال‌های اخیر با بحران ناترازی گاز مواجه بوده است. بنابراین ناچار است برای تامین سوخت نیروگاه‌ها و صنایع سیمان و فولاد از سوخت‌های جایگزین مانند «مازوت» و «گازوییل» که گوگرد بیش از حد استاندارد تولید می‌کنند، استفاده کند. اگرچه برخی مقام‌های دولتی مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های ایران را انکار می‌کنند اما تحقیقات نشان می‌دهد مازوت‌سوزی و همچنین استفاده از گازوییل بی‌کیفیت در بسیار از نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها استفاده می‌شود.

در همین رابطه، علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، آذرماه در واکنش به موضوع مازوت‌سوزی در تهران و برخی کلانشهرها چنین گفت: «به‌عنوان امین مردم اعلام می‌کنم که مازوت‌سوزی در هیچ یک از پالایشگاه‌هایی که نزدیک کلا‌نشهرها و مراکز جمعیتی هستند انجام نمی‌شود و این اتفاق فقط برای نیروگاه‌هایی که دور از مراکز جمعیتی قرار دارند، رخ می‌دهد.» اما با از سرگیری اعتراضات به آلودگی هوا بخصوص در شهر اراک، به فاصلهٴ کمتر از پانزده روز از انکار مازوت‌سوزی، در اظهارنظری متفاوت با اشاره به سوختن مازوت در «پالایشگاه شازند اراک» بیان کرد:

در بحث شازند همان روز که ما به عنوان امین مردم این را گفتیم و اعلام کردم تا آن موقع سوخت مازوت انجام نشده بود. همان روز با توجه به این‌که کمبود گاز به وجود آمده بود […] و باتوجه به این‌که سوخت نداریم و سهمیه سوخت این مناطق هم تمام شده، به دلیل آن که مردم با مشکل مواجه نشوند ناچاریم از مازوت استفاده کنیم که این اتفاق افتاد.

پیشتر نیز عبدالرضا تقوی، مدیرعامل شرکت تولید نیروی برق منطقه مرکزی اواخر آذرماه گفته بود: «نیروگاه شازند روزانه پنج میلیون لیتر مازوت می‌سوزاند.»

به‌رغم تاکید مکرر برخی از اعضای شورای شهر تهران بروجود مازوت‌سوزی در این استان، اما معاون بهداشت وزارت بهداشت با بیان اینکه مازوت‌سوزی علت آلودگی هوای تهران نیست، گفت: «تاکنون یافته‌ای مبنی بر اینکه در سطح تهران مازوت‌سوزی اتفاق افتاده باشد، نداشته‌ایم و تاکنون این اتفاق رخ نداده است.»

پیشتر مهدی پیرهادی، عضو شورای شهر تهران با اشاره به گزارش كمیسیون اصل ۹۰ بیان کرده بود: «وزارت نفت استانداردهای لازم را در استفاده از سوخت مازوت به کار نگرفته و بنزین، نفت سفید و گازوییل‌های مصرفی استاندارد کافی را ندارند، همچنین بر اثر شرایط تحریمی مصرف مازوت در کشور رو به افزایش است و از ۱۶ نیروگاه، ۱۴ نیروگاه مازوت مصرف می‌کنند.»

در همین زمینه، روزنامه «اعتماد» در گزارش سه‌شنبه ۲۸ آذر به نقل از دو تیم تحقیقاتی مستقل از دانشگاه‌ تهران و دانشگاه هیوستون آمریكا مدعی شد که استفاده از «سوخت پر گوگرد» آلودگی هوای کلانشهرهای ایران را افزایش داده است. این روزنامه در همین خصوص نوشت: «در این تحقیق، نیروگاه‌های حرارتی و سیكل تركیبی در كشور مورد بررسی قرار گرفته و مشخص شده كه در فصل پاییز و تابستان هم مصرف سوخت سنگین (مازوت و گازوییل) داشته‌اند.» اعتماد به نقل از محمودرضا مومنی، كارشناس تغییر اقلیم و از اعضای این تیم تحقیقاتی خاطرنشان کرد: « باید توجه شود كه میزان آلایندگی در سوخت‌های گازوییل و مازوت یكسان است و فقط مازوت مقدار گوگرد بیشتری تولید می‌كند.» مومنی همچینی تاکید کرده است: «نكته مهمی كه در این بررسی وجود دارد، بحث استفاده از سوخت گازوییل در صنایع به عنوان سوخت دوم است. گاهی در صنایع كوچك هم این سوخت به عنوان سوخت اول استفاده می‌شود؛ به عنوان مثال در تمامی نیروگاه‌های سیكل تركیبی كشور گازوییل به عنوان سوخت دوم استفاده می‌شود. اما هیچ اطلاعی از كیفیت گازوییل تولیدی و توزیعی در كشور نداریم و این سوخت می‌تواند حلقه مفقوده تشدید آلودگی هوا در این چند وقت اخیر باشد.»

این پژوهش که برای انجام آن از «داده ماهواره‌ای تروپومی» استفاده شده است، مدعی ست نیروگاه‌های سهند تبریز، شیراز، خرم‌آباد، خلیج‌فارس، هرمزگان، قم و کرمان از سوخت گازوییل، و نیروگاه منتظر قائم فردیس کرج از سوخت با گوگرد بالا استفاده کرده‌اند. همچنین نتایج آن نشان می‌دهد نیروگاه‌های اطراف و داخل تهران مانند طرشت، پرند، پاکدشت و رودشور از سوخت سنگین که احتمالاً گازوییل است و نیروگاه‌های رجایی قزوین، رامین اهواز، مفتح همدان و سلیمی نکا به احتمال زیاد در چندین نوبت در تابستان و پاییز از سوخت مازوت استفاده کرده‌اند. برای نیروگاه شازند اراك نیز آلودگی بالا پایش شده كه می‌تواند مربوط به مازوت‌سوزی در این نیروگاه باشد.

اما فقط سوختن مازوت و گازوییل از عوامل آلودگی کلانشهرهای ایران محسوب نمی‌شود. وجود خودروهای فرسود و عرضهٴ بنزین بی‌کیفیت از دیگر عوامل آلودگی هوا در شهرهای بزرگ و کوچک است. «دنیای اقتصاد» آذرماه سال جاری با بررسی آمار آلایندهای شهر تهران در این زمینه نوشت:

سهم اتوبوس‌های داخل شهر تهران که عمدتاَ متعلق به شهرداری است در تولید ذرات معلق، ۶ درصد و سهم کامیون‌ها هم ۱۶ درصد است. در حالی‌که سهم خودرو‌های شخصی، از مجموع این دیزلی‌ها کمتر و ۱۴ درصد است. از سوی دیگر، سهم صنایع از تولید ذرات معلق هوای تهران، حتی از هر سه این خودرو‌ها هم بیشتر و معادل ۱۸ درصد است. سهم نیروگاه‌ها ۱۲ درصد و سهم پالایشگاه‌ها نیز ۴.۴ درصد است.

دنیای اقتصاد همچین خاطر نشان کرده در مجموع سهم ۳۴ درصدی نیروگاه‌ها، پالایشگاه و صنایع در تولید ذرات معلق، بیش از دو برابر خودرو‌های شخصی است که مسئولان تهران آن را به عنوان «عامل اصلی» آلودگی هوا معرفی می‌کنند. با وجود این، نمی‌توان وجود خودروهای فرسوده و کیفیت پایین بنزین و گازوییل را در ردهٴ عوامل آلوده کنندهٴ هوا به حساب نیاورد. به گفتهٴ مسئولین بیش از ۸۸ درصد اتوبوس‌های موجود در تهران در سن فرسودگی قرار دارند. همچنین براساس آمار مهرماه سال گذشته، از ۳۹ میلیون خودرو داخل ایران، حدود ۱۰ میلیون و ۵۰۰ دستگاه ( معادل یک‌ چهارم خودروها) فرسوده، و باید از رده خارج شوند. اگرچه بحران آلودگی هوا از طریق عوامل متعدد روزبه‌روز در ایران تشدید می‌شود و آمار مرگ‌ومیر و همچنین خسارات ناشی از آن سال به سال بالاتر می‌برد، و نیز اعتراض شهروندان را برانگیخته است، اما تاکنون برنامه‌ای مدون برای حل این بحران از سوی مقامات جمهوری اسلامی ارائه نشده است.

Ad placeholder