چهره یک جنایتکار: تعقیب قضایی مردی که می‌خواست رهبر سوریه باشد

رزا روزبهانی

دادستانی کل سوییس روز ۲۲ اسفند( ۱۲ مارچ ۲۰۲۴) اعلام کرد رفعت اسد، عموی بشار اسد، رئیس‌جمهوری کنونی سوریه در دادگاه فدرال سوئیس به اتهام «جنایت جنگی و جنایت علیه بشریت» محاکمه خواهد شد.

رفعت اسد متهم شده است که در زمان ریاست جمهوری برادر خود، حافظ اسد، در مقام افسر ارتش سوریه و فرمانده «گردان‌های دفاعی (سرايا الدفاع)» نقش ویژه‌ای در در سرکوب گسترده مخالفان اسلام‌گرای دولت سوریه در شهر حماه در سال ۱۹۸۲ داشته است.

در جریان یک اعتراض نسبتا بزرگ در شهر حماه سوریه در سال ۱۹۸۲، نیروهای اخوان‌المسلمین کنترل این شهر را در دست گرفتند. گردان‌های دفاعی و بقیه بخش‌های ارتش سوریه بلافاصله دست به کار شدند و به این شهر حمله کردند.

کشتار حماه یکی از برگ‌های سیاه تاریخ معاصر سوریه تا پیش از شعله‌ور شدن جنگ داخلی پس از بهار عربی بود.

در جریان حملات گردان‌های دفاعی سوریه به رهبری رفعت اسد و دیگر بخش‌های نظامی دولت اسد، بین ۱۷ تا ۴۰ هزار نفر از مخالفان و شهروندان حماه کشته شدند. بازپس‌گیری کنترل این شهر تنها پس از این کشتار بزرگ مقدور شد.

گفته می‌شود در طی این درگیری هزاران غیرنظامی کشته شده‌اند و یا مورد آزار و اذیت، شکنجه و بازداشت قرار گرفته‌اند.

دادستانی کل سوئیس در این‌بارە می‌گوید:

طی این سرکوب‌ها هزاران غیرنظامی قربانی جنایات جنگی شدەاند. این جنایات، جرایمی همچون اعدام فوری، بازداشت و شکنجه در مکان‌های ویژه را در بر می‌گیرند.

در بیانیه دادستانی کل سوئیس آمده است که «گردان‌های دفاعی- سرایا الدفاع» اصلی‌ترین نیرو در سرکوب مخالفان در شهر حماه بوده است.

بر اساس «قانون مجازات نظامی سابق (MPC)»، که از سال ۱۹۶۸ در سوئیس اجرا می‌شود، کسانی که مرتکب جنایات جنگی شده‌اند، بدون توجه به محل اقامت کنونی یا وضعیت شهروندی مجرم یا قربانی مجازات می‌شوند.

دفتر دادستانی کل سوییس برای اولین بار در دسامبر ۲۰۱۳، پس از گزارش سازمان غیردولتی سوئیسی «TRIAL International» رسیدگی کیفری را برای جنایات جنگی مربوط به رفعت اسد آغاز کرد.

در سال ۲۰۲۱، دفتر دادستانی کل سوییس از «اداره (دفتر) فدرال دادگستری» خواسته بود که حکم بازداشت رفعت اسد را صادر کند. اما «اداره فدرال دادگستری» درخواست دادستان کل را با این استدلال رد کرد که سوئیس صلاحیت انجام این کار را ندارد چرا که رفعت اسد نه شهروند سوییس است و نه در این کشور اقامت دارد.

همچنین در استدلال آن‌ها این نکته نیز لحاظ شده بود که هیچ شهروند سوئیسی در میان قربانیان قتل‌عام سال ۱۹۸۲ در شهر حماه سوریه نبوده است که بتواند پیشینه این پرونده را فراهم کند.

اما دادگاه جنایی فدرال سوئیس یک سال پس از درخواست دادستان کل به اداره فدرال دادگستری (FOJ) دستور داد تا اخطاریه تحت تعقیب را صادر کند.

دادگاه جنایی فدرال اعلام کرد که «حکم تعقیب سوئیس» به این دلیل که دادستان‌ها برای اولین بار در سال ۲۰۱۳ در حالی که رفعت اسد در هتلی در ژنو اقامت داشته، تحقیقات خود را آغاز کرده‌اند، مشروع است.

دادگاه تصریح کرد که «حضور رفعت اسد در سوئیس» در زمان گشوده شدن پرونده، برای ایجاد صلاحیت قضایی آن‌ها در تعقیب جنایات جنگی کافی است. همچنین صدور حکم، امکان تعقیب بین‌المللی این جنایتکار را ممکن می‌سازد. با این حال، کشاندن رفعت اسد پای میز محاکمه احتمالاً پیچیده خواهد بود، زیرا رفعت پس از ۳۷ سال تبعید در سال ۲۰۲۱ به سوریه بازگشت و احتمالا بنای شرکت در دادگاهی که قرار است به جرائمش رسیدگی کند را نخواهد داشت.

این اولین بار نیست که یک متهم به جنایت جنگی در سوییس محاکمه می‌شود. اولین بار آلیو کوسیا Alieu Kosiah شهروند لیبریایی که فرمانده سابق «جنبش متحد آزادی‌بخش لیبریا برای دموکراسی» بود، در «دادگاه استیناف دادگاه جنایی فدرال سوئیس» به جرم کشتار و اعدام غیرنظامیان در جریان درگیری‌های ۱۹۹۵-۱۹۹۳ به ۲۰ سال زندان محکوم شد.

اما نکته مشترک پرونده اسد و کوسیا فقط در جرم انتسابی آن‌ها نیست بلکه اقامت بدون دردسر آن‌ها در سوییس نیز هست. کوسیا در هنگام بازداشت در شهر لوزان سوییس زندگی می‌کرد.

رفعت اسد کیست؟

در خاطرات فرماندهان سپاه اعزامی به لبنان در سال ۱۹۸۲ نام رفعت اسد عموما با صفت «ژنرال متکبر» شنیده می‌شود. رفعت اسد برادر حافظ اسد، چهره برجسته نظامی سوریه که بر اساس گزارش ها تا سال ۱۹۸۴ مسئول یک نیروی نظامی نخبه به نام «سرایا الدفاع» بود، کسی است که از سوی حافظ اسد برای استقبال از نیروهای اعزامی سپاه پاسداران به لبنان به فرودگاه دمشق رفت و حلقه رابط دولت سوریه با نیروهای اعزامی سپاه بود.

اگرچه نیروهای اعزامی به سوریه برای جنگ با اسرائیل به دمشق رفته بودند تا از آنجا راهی لبنان شوند و ظاهراً -آن‌طور که از گزارش‌های متعدد برمی‌آید- موافقت و پشتیبانی حافظ اسد را از قبل گرفته بودند اما خیلی زود متوجه شدند که سوریه تمایلی به درگیری با اسرائیل ندارد. رفعت اسد به‌عنوان نماینده حافظ اسد در جلساتی که با فرماندهان سپاه داشت بی‌میلی حکومت سوریه نسبت به حضور و فعالیت سپاه پاسداران در دمشق و اردوگاه‌های نزدیک به مرز با لبنان را نشان می‌داد.

گفته می شود که اساساً رفعت اسد از ابتدا مخالف اعزام نیروهای ایرانی به لبنان از طریق سوریه بوده و همین مسئله باعث تنش بین او و احمد متوسلیان، فرمانده سپاه تهران می‌شود و تا جایی که از خاطرات شاهدان برمی‌آید متوسلیان در جریان یکی از همین مباحثات ناخوشایند سیلی‌ای به صورت رفعت اسد نیز زده بود. از نظر مقامات جمهوری اسلامی رفعت اسد به غرب گرایش داشت و عامل اصلی مانع‌تراشی بر سر راه حضور سپاه در سوریه و متعاقب آن لبنان، برادر قدرتمند رئیس‌جمهوری این کشور بود.

اما سرنوشت رفعت اسد هم خیلی زود در سوریه دستخوش تغییر شد. رفعت اسد که متولد سال ۱۹۳۷ در روستایی در استان لاذقیه و فارغ‌التحصیل دانشگاه دمشق در رشته علوم سیاسی و اقتصاد است، مدت کوتاهی پس از آنکه حزب بعث در سوریه به قدرت رسید، در مارس ۱۹۶۳ به ارتش پیوست.

رفعت در سال ۱۹۶۵ به عنوان فرمانده نیروی امنیتی ویژه وفادار به شاخه نظامی بعث منصوب شد و با روی کار آمدن برادر بزرگش، حافظ اسد، در طول دهه ۱۹۷۰، واحد نظامی رفعت به گردان‌‌های دفاعی (سرایا الدفاع) تبدیل شد. گردانی که سال‌ها بعد در دادگاهی در سوییس عامل اصلی جنایت و حمام خون در شهر حماه شناخته شد.

رفعت اسد، در هفتمین همایش ملی حزب حاکم بعث در دسامبر ۱۹۷۹، در مقام فرمانده «گردان‌های دفاعی» رژیم بعث، نشان داد که در برابر مخالفان حکومت برادرش شکیبایی ندارد. او مخالفان را تهدید کرد که اگر در کنار رژیم بعث قرار نگیرند، در صفوف دشمن – یعنی اخوان المسلمین – ایستاده‌اند. او در این همایش خواستار کمپین ملی «پاک‌سازی» و فرستادن مخالفان به اردوگاه‌های کار و بازآموزی در صحرای سوریه شد.

هنگامی‌که حافظ اسد در نوامبر ۱۹۸۳ دچار حمله قلبی شد، رفعت تصمیم گرفت با فرستادن نیروهای خود به پایتخت برای اشغال چندین موضع استراتژیک، از جانشینی به ظاهر قریب‌الوقوع یکی از رقبای خود جلوگیری کند که منجر به درگیری کوتاهی با سایر واحدهای ارتش سوریه شد.

پس از بهبودی حافظ اسد، رفعت از موضع خود عقب‌نشینی کرد، اما رئیس‌جمهوری وقت سوریه خطر ناشی از هوس برادرش برای رهبری سوریه را فهمید و محدود کردن اختیارات او را آغاز کرد.

کنار گذاشته شدن از قوای نظامی و بریدن ارتباط رفعت با گردان‌های مسلح نخستین گام بود. در مارس ۱۹۸۴، حافظ اسد، رفعت را به عنوان یکی از سه معاون رئیس‌جمهور سوریه منصوب کرد که بیشتر یک پست تشریفاتی بود. همزمان فرماندهی «گردان‌‌های دفاعی» به یک افسر نظامی دیگر داده شد. رفعت در واکنش به اقدام برادرش، دست به کودتایی نافرجام زد که نتیجه‌ای جز تبعید برایش نداشت. بعدتر با انحلال گردان‌های دفاعی، لشکر چهارم زرهی کنونی سوریه تشکیل شد.

رفعت اسد در دوران تبعید مهمان کشورهای اروپایی بود. در سال ۲۰۲۱ پرونده‌ای علیه او در فرانسه تشکیل شد. رفعت در فرانسه متهم به سوءاستفاده از بودجه عمومی در سوریه و پول‌شویی شده بود.

یک ماه پس از اینکه دادگاه تجدیدنظر پاریس حکم چهارسال زندان او را تایید کرد رفعت به تبعید اشرافی‌اش در اروپا خاتمه داد و پس از ۳۷ سال به خانه بازگشت. جایی که آغوش بشار اسد برای عموی جنایت‌پیشه‌اش گشوده بود.

دادخواهی از رفعت اسد شاید به جایی نرسد و او در همان ویلای اشرافی‌اش در ساحل دریای مدیترانه و یا کاخ خانواده اسد در دمشق جان دهد ولی گشوده شدن این پرونده در سوئیس نوری خواهد تاباند بر یکی از کشتارهایی که خاندان اسد در دهه ۸۰ میلادی رقم زدند.